ANDRZEJ WAKAR, TADEUSZ WILLAN

GIŻYCKO

POJEZIERZE

Rydzewo. Wieś powstała około 1552 r. W 1625 r. mieszkali tu sami Polacy. Biskup ewangelicki Johannes Wigand zarządził budowę kościoła w Rydzewie w 1579 r. Świątynię oddano do użytku w 1591 r. Zbudowana została w stylu gotyckim na rzucie prostokąta, orientowana, z kwadratową wieżą od zachodu, kruchtą od południa i dobudowaną zakrystią po stronie północnej. Ma mury z polnych kamieni,
otynkowana. Szczyt wschodni kościoła jest rozczłonkowany pięcioma półokrągło zamkniętymi wnękami; sklepienie kolebkowe, pozorne, wsparte na drewnianych filarach, w nawach bocznych strop płaski. Ołtarz główny pochodzi z 1600 r., ambona z 1630 r. Przy remoncie kościoła, przeprowadzanym w latach 1772—1773 przez inż. Szlichtynga (pochodzącego z polskiej rodziny ariańskiej), ołtarz został złączony z amboną. Obecnie znowu ambonę wydzielono. W ołtarzu płaskorzeźba św. Anny Samotrzeciej z XVI w. Ambona ozdobiona jest korynckimi kolumienkami, główkami i figurami świętych. Misa chrzcielna z początku XVII w. mosiężna, trybowana i puncowana. Ławka ko-latorska Mikołaja Bogaczewskiego z XVII w. malowana olejno. Fragmenty rzeźbionych stall z XVII w. użyte wtórnie w nowych ławkach, również przemalowane. Drzwi: do zakrystii drewniane, zdobione, z datą 1591; od kruchty z empirową klamką; od wieży ze starym zamkiem. Najstarszy dzwon kościoła pochodził z 1604 r. i posiada napis: ,,Si Deus nobiscum, qui contra nos? Jesus Nazarenus rex Judaeorum. Anno Domini 1604. Pan Bóg nadzieia moia, w którem uffam." Dzwon ten został w 1944 r. wywieziony przez Niemców i znajduje się obecnie w Quakenbruck.

Rydzewska parafia ewangelicka powstała w 1591 r. i obejmowała wsie: Bogaczewo, Jagodne Wielkie i Małe, Kleszczowo, Kozin, Paprotki, Rydzewo, Skop i Szczybały Giżyckie. Była to parafia czysto polska. Gdy w 1666 r. szlachta niemiecka złożyła zażalenie do władz, że nie odbywają się tu nabożeństwa w języku niemieckim, pastor odpowiedział, że może je odprawiać co tydzień, obawia się jednak, że będzie to czynił przed pustymi ławkami. W 1875 r. wśród 3136 parafian było 2836 Polaków. W 1897 r. stwierdzono, że 95% dzieci, wstępując do szkół, położonych na terenie parafii rydzewskiej, zna z domu tylko język polski. Później germanizacja i tu poczęła czynić pewne postępy, jednakże aż do 1945 r. wymagano od pastora, by znał dobrze język ,,mazurski".

W 1666 r. wizytatorzy kościoła rydzewskiego rozpatrzyli spór między tutejszym pastorem a sołtysem Maciejem Kostką z Bogaczewa. Zamieszaną w ten spór niejaką Barbarę Kaczakówną, oskarżoną o bezbożność, skazano na karę pręgierza. Również pręgierzem, a nadto wygnaniem z parafii, ukarano Katarzynę Kowalewszczankę (!! istniała więc tu taka forma językowa na określenie córki Kowalewskiego) za potajemne stosunki miłosne z jakimś Karczmarczykiem. Podczas tejże wizytacji ostrzeżono wiernych przed arianami: Zbigniew Morsztyn dzierżawił wówczas Jagodne Małe.

W latach 1672—1716 proboszczem w Rydzewie był Jan Sartorius, dawny rektor szkoły w Giżycku. Sartorius władał biegle językami: polskim, niemieckim, łaciną, greką, francuskim, hebrajskim, chaldejskim i arabskim. W 1701 r. uniwersytety jenajski i królewiecki nadały mu tytuł magistra.

Obraz „Opłakiwanie", pamiątka po dżumie z XVIII wieku

Wykształcony pastor nie miał jednak pojęcia o budowie świata: w 1681 r. starał się modłami odwrócić nieszczęście oznajmione ukazaniem się komety. Nieszczęście spotkało Sarto-riusa dopiero w 1710 r., gdy podczas epidemii dżumy zmarły mu wszystkie dzieci. Upamiętnił to obrazem olejnym na desce, przedstawiającym modlącą się przy krzyżu rodzinę pastora. Pod słowami Deo Gloria widniał tekst niemiecki, a potem polski:

Na dżumę zmarł także rektor szkoły rydzewskiej Andrzej Mallonek (Maletius) z prawie całą rodziną, a razem w parafii około pół tysiąca osób.

Gdy po roku 1945 przekształcono starą ewangelicką świątynię w Rydzewie na kościół katolicki pod wezwaniem św. Andrzeja Boboli, obraz ,,Opłakiwania” Sartoriusa przeniesiono do plebanii. W 1960 r. przekazany został do Muzeum Mazurskiego w Olsztynie.

Szkoła w Rydzewie powstała zapewne jednocześnie z powstaniem parafii, a zreorganizowana została w 1737 r. Potem jej rektorami byli kolejno: Jan Pretorius, Gotfryd Kuberski i Maciej Nikołajski, który
w 1801 r. obchodził jubileusz pięćdziesięciolecia kierowania szkołą,
a w 1809 r. przeszedł w stan spoczynku w wieku 87 lat. Ów nauczyciel, jeszcze jako młody człowiek i kawaler, często jeździł do Giżycka. Pewnego razu usłyszał w lesie trzy razy głos, pochodzący z nieba:
„Rektorze Nikołajski!". Przerażony padł na klęczki: ,,Panie! Mów! Twój sługa Cię słucha". „Rozkazuję ci — zabrzmiało znowu — byś wziął za żonę Anortę, córkę sołtysa Kostki z Kozina". „Panie! Stanie się wedle Twej woli" — odrzekł Nikołajski i natychmiast po powrocie wysłał swatów. Po latach wydało się, że to Anorta, nieprzytomnie zakochana w rektorze, zmusiła swego ojca, by z wysokiego drzewa naśladował głos Najwyższego. Jednakże małżeństwo nie przyniosło szczęścia egzaltowanej pannie. Przybiły ją, fatalne warunki materialne i mieszkaniowe, popadła w melancholię i popełniła samobójstwo, rzucając się do Niegocina.

W 1891 r. parafia rydzewska obchodziła uroczyście jubileusz trzech wieków swoich dziejów. Z tej okazji superintendent Poetz wygłosił tu kazanie niemieckie, a superintendent Böhnke kazanie polskie. Redaktor Marcin Giersz napisał wiersz upamiętniający jubileusz, a potem przystąpił do opracowania kroniki parafii. Udało mu się ją doprowadzić do 1807 r., resztę uzupełnił Max Romanowski. Rydzewo zatem jest jedyną wsią w powiecie giżyckim posiadającą swą monografię (opublikowano ją z pewnymi skrótami w „Mitteilungen der Litterarischen Gesellschaft Masovia", 1896, 1897, 1898 i 1899).

W 1927 r. zniemczono nazwę wsi (dotąd urzędowo: Rydzewen) na Rotwalde.

Knis. Wieś tę założono w 1484 r. W 1539 r. mieszkali tu — według ksiąg rachunkowych powiatu ryńskiego — sami Polacy. Szkołę w Knisie zorganizowano w 1737 r. Niemiecka nazwa wsi: Gneist.

str.112